„Mi znamo sudbu i sve što nas čeka
No strah nam neće zalediti grudi,
Volovi jaram trpe, a ne ljudi,
Bog je slobodu dao za čovjeka.
Naša je snaga planinska rijeka,
Nju neće nikad ustaviti niko,
Narod je ovaj umirati sviko,
U krvi svojoj da nađe lijeka…..
I kad nam muške uzmete živote,
Grobovi naši boriće se s vama“.
Aleksa Šantić
Snažni su stihovi potekli iz pera srpskih rodoljubivih pesnika koji su poput molitve bivali ponavljani među omladinom srpskog porekla na prostoru Bosne i Hercegovine. Revolucionarni duh širio se Evropom i zahvatio je prostor Balkana. Srpski narod u Bosni i Hercegovini u želji da se oslobodi od Austrougarske i ujedini sa braćom u Srbiji ispisao je svojom krvlju stranice svetske istorije 20. veka.
Da li se moglo pretpostaviti da će zbog jednog pravoslavnog naroda izbiti sukob svetskih razmera? Dva pucnja od strane mladog čoveka Gavrila Principa u Sarajevu, odlučila su sudbinu čitavih naroda i dovela do Prvog svetskog rata, poznatog pod nazivom „Veliki rat“, a sve je počelo 28. juna 1914. godine. Želja za slobodom iziskivala je preveliku žrtvu, koju je srpski narod uvek bio spreman da podnese. Večita borba za ime, slobodu i identitet počela je dosta ranije od presudne godine 1914.
Kraj 19. veka i početak 20. veka prožeti su revolucionarnim mislima kroz osnovanje različitih tajnih pokreta nacionalno motivisanih. Od Rusije do Italije kroz tajna društva pripremani su atentati pobune i državni udari. Ti i takvi pokreti postaju ideal naše omladine, a svoju snagu koncentrišu na području Bosne. Pojavio se oslobodilački pokret za koji je danas ceo svet čuo i ostao upisan na stranicama istorije pod imenom „Mlada Bosna“. Na čelo organizacije stao je Vladimir Gaćinović koji se smatra i zvaničnim osnivačem „Mlade Bosne“. Okupljeni oko jasnog cilja, a to je oslobođenje i ujedinjenje sa ostatkom srpskog naroda, ubrzo po osnovanju okupljaju školovanu omladinu koja prilazi u sve većem broju. Predstavnik okupatora, naslednik prestola i vrhovni šef vojske, Franc Ferdinand, najavljuje dolazak u Sarajevo na Vidovdan, 28. juna 1914. godine. Omladinci „Mlade Bosne“ konačno vide svoju priliku i donose odluku koja će izazvati potres u Evropi.
U istoriji čovečanstva puno je presudnih trenutaka za koje možemo kazati da su skrenuli čovečanstvo na novi put. Možda jedan od najpoznatijih događaja na našim prostorima bio je atentat na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda, 28. juna 1914. godine od strane bosanskog omladinca, Gavrila Principa.
Na Vidovdan, Franc Ferdinand dolazi u Sarajevo da prisustvuje manevrima austrougarske vojske u istočnoj Bosni. Srpsko stanovništvo u Sarajevu, njegov dolazak je video kao provokaciju, budući da se sve odigravalo na Vidovdan. Prema saznanjima istoričara, plan da se pokuša atentat skovan je istoga dana kada se saznalo za posetu prestolonaslednika. Po prvobitnom planu izvršilaca atentata je bilo šest. Od tih šest, četiri nije uradilo ništa prilikom prolaska carske kolone. Pri vraćanju kolone, Gavrilo Princip ispaljuje iz neposredne blizine dva kuršuma sa smrtnim ishodom za Ferdinada i njegovu suprugu.
Tokom istrage u vezi sa atentatom, Austrougarska je došla do saznanja da je oružje s kojim je ubijen prestolonaslednik i njegova supruga, poreklom iz Srbije. Austrougarske vlasti iskoristile su novonastalu situaciju da Kraljevini Srbiji pošalju ultimatum od 10 tačaka. Srpske vlasti nisu prihvatile jednu tačku, a činili su brojne diplomatske napore i ustupke da do rata ne dođe. Međutim, bečki krugovi rešili su od prvog dana da iskoriste ovaj atentat za svoje stare planove. Trebalo je Srbiju optužiti kao vinovnika za taj slučaj i baciti na kolena. Austougarska je to iskoristila i objavila rat Srbiji, koji je ubrzo prerastao u Prvi svetski rat.
Rusija, Engleska, Francuska i Italija preduzimale su mnoge korake da se rat predupredi, ali Austrija nije htela odustati od svoje namere i postalo je očigledno da je svet na korak od totalnog rata.
Dani nakon atentata bili su mračni i zloslutni i pored letnjeg sunca i vrelih noći. Pre nego što je objavila rat Srbiji, Austro-ugarska carevina započela je hajku protiv svojih nelojalnih jugoslovenskih podanika. Na celom području Bosne i Hercegovine, Vojvodini, Dalmaciji, Hrvatskoj i Sloveniji počela su zatvaranja i svi mogući oblici lišavanja slobode i slobodnog kretanja. Skrnavljene su crkve, demolirane škole, a Srbi su uzimani za taoce kako bi osigurali transport vojske i ratnog materijala. Te 1914. godine, 15. jula, Austro-ugarska je objavila rat Srbiji i pošla na Srbiju sa tri armije, s nekih 220.000 vojnika, svežih, vrlo dobro opremljenih i sa nesumnjivom tehničkom nadmoćnošću. Srpska vojska još se nije bila odmorila od prošla dva rata. Materijal je bio istrošen, pohaban i dobrim delom jedva upotrebljiv. Nije bilo čak ni dovoljno odela za vojsku. Jedino u čem su Srbi imali nesumnjivu prednost pred austrijskom vojskom to je njihov duh svesnosti čemu služe i zašto se bore, a od važnosti je bilo i dragoceno ratno iskustvo. Srpska vojna komanda na čelu sa vojvodom Radomirom Putnikom imala je bolju manevarsku taktiku i smišljeniju inicijativu.
Četiri godine ratovanja, gladi, golgote, studene zime, odnelo je između 1.100.000 i 1.300.000 stanovnika što je činilo oko 60 posto muške populacije u Srbiji. Koja je cena slobode pitajte srpsko biće koje sa ranjene zemlje svojom krvlju kliče dok majka sa barjakom u ruci sahranjuje muža i brata oni gore s nebeskom pesmom čuvaju rajska vrata.
Pobeda info
